HÖYÜKLER KENTİ EFSUS-AFŞİN

 
Zamanın derinliğini Höyükler sayesinde anlıyoruz. Efsus’ta İnsanlığın çok uzun öyküsünün tanıkları onlar. Doğal bir yükselti, bir tepe gibi görünür höyükler. Ama bir gül gibi kat kattır içleri. Her kat eski bir Kente, daha eski bir köye, daha eski bir yerleşime açılır. Kahramanmaraş İlimizde toplam 54 adet höyük bulunmaktadır. Efsus bölgesinde toplam irili ufaklı 21 adet höyük bulunmaktadır. Höyüklerin tahrip edilmesi İnsanlığa ait bir belgenin silinmesidir. Efsus-Afşin Şehrinin her köşesinde, her kıyısında, her ovasında bucağında höyüğe rastlanılması Türkiye topraklarında yaşayan herkese bir sorumluluk yüklüyor. Tarihi bilgilerin katliamına meydan vermemektir. İnsanlığın uzun geçmişi günümüze farklı şekillerde ulaşır. Bunlar bazen yapı yıkıntılarının artığı ören yerleri, bazen gösterişli biçimde ayakta kalan bir anıt yapı, bazen de insanlar tarafından değiştirilen, kullanılan bir mağara ya da bunun gibi zamana, bölgeye, kültüre göre farklı şekillerde olabilir. Sıraladığımız örnekler alışık ve konunun uzmanı olmayan kimselerin bile geçmişin tanığı olarak kolaylıkla ayırt edebildiği tür kalıntılardır. İnsan elinin biçimlendirmesi bu tür kalıntılarda açık olarak görülebilir. Buna karşın alışık olmayan bir göz için doğal bir yükseltiden, tepeden farksız, üzerinde yapı kalıntılarına ait izlerin görülmediği geçmişin başka tanıkları da vardır. Bunlar başlıca iki gruba ayrılır: Höyük ve Tümülüsler. Her ne kadar ikisi de doğanın biçimlendirdiği topografyanın üzerine oturan, çoğu kez aykırı duran yükseltiler olsa da aralarında çok önemli bir fark vardır. Tümülüsler bir anıtmezarı simgelemek üzere toprak yığılarak bir kerede yapılan doğal yükseltilerdir ve tek bir dönemi yansıtırlar. Höyükler ise aynı yerde art arda gelen yerleşimlerin birikimi ile oluşan tepelerdir. Afşin İlçemizde bulunan 21 Adet höyüğün birinci derece Sit alanı içerisinde olduğu Kahramanmaraş İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü tarafından bildirilmiştir. Afşin –Efsus ovasında bulunan höyükler binlerce yıl boyunca burada yerleşmelerin yaşam kaynağı olmuştur. Efsus-Afşin Hititler döneminin üstün kıymette bir merkezi idi. Delaporte “Les Hittites “ adlı Kitabında Etiler devrinin büyük sitelerinden ve büyük yollarından bilgiler verir. Afşin Kentimizin Arıtaş Kasabasından çıkartılan Hititlere ait üzerinde Hitit hiyegrafi yazısı bulunan Maraş Aslanı  ve Yazıbelen Köyünden çıkartılan Hititlere ait  iki adet Aslan Heykelleri  Kahramanmaraş Müzemizde sergi salonunda bulunmaktadır. 

1-Efsus (Yarpuz) dan Göksu ( Şimdiki Göksun Çayı olacak) vadisini sürerek Göksun’a giderdi.

2-Hurman Vadisi boyunca Memer’e uzanırdı.3-Gürün Üzerinden Tohma Vadisine inerdi.4-Pyrame Vadisini (Şimdik Kısık) izleyerek Maraş’a iner, İkinci, Üçüncü ve dördüncü yolun baş tarafları Hurman Çayının Sular Kavşağındaki Hiyeroglifli dikili taşın bulunduğu Izgına kadar müşterekti. Deleporte bu önemli yolların Efsus –Afşin şehrinden geçtiği yazmaktadır. Hitiler devrinde Afşin-Efsus –Afşin’de büyük bir medeniyet vardı. Ovada gördüğümüz izler ve eserler Efsus şehrinin medeniyetinin yücelmiş ve üstlenmiş olduğunu gösteren belgeleridir. Hitiler döneminde Efsus-Afşin şehrimizin adı Arpasus idi. Deleporte Efsus ovasında Yirmiden fazla höyüğün olduğunu yazmaktadır. Efsus-Afşin Bölgesinin Höyükleri Kara- Elbistan (yani eski Elbistan), İzkaftil (İğde) Kara-Öyük (Karahüyük),Çavlı-Han (Çoğulhan),Tel-Afşin-Tıl-Afşin (höyüklü),Til (Akbayır), Yarbus-Yarpuz-Efsus (Afşin), Hunu (Arıtaş) Lorşun (Altunelma), Tantaris (Tanır), Evzaniye (Ozanöyük-Doğan), Karagöz Köyü Tedevin Höyük,Karagöz köyü Çebikçil höyüğü,Karagöz köyü Vezir höyüğü, (Arıstıl-Bakraç), Kaşanlı, Malap (Bakış), Sevdilli, kabaağaç ve Celeği (Ekinözü), Afşin Emirli Köyü Karaya dağı höyüğü, Afşin Alimpınar Köyü Höyüğü, Afşin Fidanlığı Atlas Höyüğü, Afşin atlas suyu Höyüğü, Afşin Deveboynu Köyü ,Altaş Höyük,Kuşkayası Köyü Kızılhöyük,Afşin Çöte Höyüğü bulunmaktadır. Afşin Çöte Höyüğünden çıkartılan Hititlere ait tarihi küpler Afşin Atatürk parkın bulunmaktadır. Ayrıca yine ilçemiz Afşin’in Atatürk Parkında yine M.Ö.333 yılına ait Makedonya Kralı Büyük İskenderin Komutanın kitabeli taşı dikili şekilde sergilenmektedir. İslam Orduları Efsus-Afşin şehrine geldikleri zaman bu höyüklerden yalnız Arabissos-Efsus (Yarpuz-Afşin) , Hunu (Huni) birde Karaelbistan (Metinlerde Ablastan) ayakta idiler. Diğerlerinin daha önce yıkılmış olduğu anlaşılıyor. Efsus –Afşin şehrinde bulunan höyükler Kaleli ve surlu şehirlerin yıkıntıları üzerine şekillenir. Zaman şehri ve duvarlarını eritir. Fakat iç kale ve tapınağın (Mabet) gövdesi kaybolmaz. Afşin-Efsus şehri ovasının büyük höyüklerinden Lorşun höyüğü hurmanın yaptığı büyük kavislerin merkezindedir. Efsus-Afşin şehrinin Lorşun da bu işlevi (ameliye) devler ölçüsünde bulursunuz. Efsus-Afşin şehrinin bereketli topraklarında çeşitli medeniyetler kurulmuştu. Efsus-Afşin şehrinde site devletleri bulunmaktaydı. Asurlular Efsus –Afşin şehrine geldiklerinde Hititlere ait siteleri kökünden söktüler. Asurlular döneminde Afşin şehrimizin adı TİMELKİA şehri olarak Asur metinlerinin kayıtlarında geçmektedir. Mama Krallığının en önemli şehirlerinden biri Afşin-Efsus şehridir. Mama Krallığında Efsus şehrinin adı Timelkia şehridir. Kaniş Kralının Timelkia-Efsus-Yarpuz-Afşin Kralına yazdığı Asurca metinleri Asur coğrafyası adlı eserde görmekteyiz. Asurlular Etiler-Hititlere ait siteleri yıktıktan sonra sitelerin hünerli ve güçlü çocuklarını kendi eserlerini yaptırmak için Dicle yatağındaki götürmüşlerdir. Asurlular Efsus-Afşin’e geldiler yüz yıllar boyunca Efsus-Afşin şehri ovasında bulunan siteleri birer birer yıktılar. Anadolu’nun en gürbüz insanları olan bu ova çocuklarını takım takım götürmüşlerdir. Afşin –Efsus kentimizde bulunan bu eski höyükler Afşin’in yiğit ve çalışkan çocuklarının kol kafa ve yeniden birer medeniyet merkezi olacaktır. Tarihin bu çok tanınmış medeniyetlere beşiklik yapmış Efsus şehri aynı zamanda antik bir kenttir. Afşin Hititlerden sonra Komagen hududu içinde bulunmaktaydı. Bu devrin büyük merkezine Komana şar bölgesi diyorlardı. Bütün Efsus-Afşin şehrinin ovası son demine kadar Eti (Hitite) kaldı. O devrin eserleri bu gün sayısız höyüklerin koynunda yatıyor. Sırası gelmişken Efsus –Afşin höyüğü de önem taşımaktadır. Afşin ilçesinin Tanır köyünde Yassı Höyük çevresindeki buluntular, burada kazı yapılması gerekliliğini göstermiştir. Köy çevresinde, Roma döneminden kalma suyolları, duvarlar, bentler vardır. Bu gün Kahramanmaraş Müzesinde bulunan Maraş Aslanı Afşin Arıtaş höyüğünde bulunmuştur. Afşin diğer yer adlarının tersine birbiri ile çok da ilgili olmayan farklı adlar almıştır. Afşin Bizans döneminde Arabissos adını taşıyordu. Anna Komnena, Aramisos ABÛ'L-FARAC da bu yerden Arbisos şeklinde bahseder. İBN-İ BÎBÎ, Afşin'i Erbisus adıyla anar. Arabissos ismi Erbisus ve zamanla Efsus'a dönüşmüştür. Honigmann ise bu ismin Ermenice Arap'su şeklinde telaffuz edildiğini belirtir.Selçuklular ve Osmanlı Devleti zamanında Efsus ismi kullanılmıştır. Halk arasında bugünde unutulmayan diğer ismi yarpuz’dur. Efsus ismi Cumhuriyet döneminde Afşin olarak değiştirilmiştir. Efsus'a Ünlü Türk komutanı Afşin'in adının verilmesinde Mükrimin Halil YINANÇ'ın büyük etkisi olmuştur. Ali Sevim, Maraş Tahrir defterlerinde de kayıtlı bulunan Afşin tepesinin (Tel-Afşin)Afşin Bey'in burada karargâh kurmuş olmasıyla ilgili olduğunu belirtir. Anna Komnena, Afşin'in bugünkü yerinde Tel Khampson hisarının olduğundan bahseder. Bu bilgi de bize Tel-Afşin adının kökeninin Bizans'a veya daha öncesine dayandığını gösterir. Kuvvetle muhtemel Tel Khampson adındaki Tel (Tıl veya Til)) hecesi muhafaza olmuş, Khampson kelimesi yeri ne ise Afşin getirilerek Tel-Afşin şeklinde isim Türkleştirilmiştir. Höyükler Efsus-Afşin bölgesinde kurulmuş önemli şehirlerdir. Afşin eski bir yerleşim yeridir. Afşin’de ilk yerleşim neolitik çağda başladığı, bölgede yapılan yüzey araştırmalarından anlaşılmaktadır. Bunu izleyen Kalkolitik, Eski Tunç çağı Afşin’in çevresinde bulunan höyüklerden elde edilen küp ve tarihi eserler Hitit yerleşimini kanıtlamaktadır. Afşin-Efsus, coğrafi ve jeopolitik konumunun doğal bir sonucu olarak, tarihin ilk döneminden itibaren önemli ticaret yollarının geçtiği bir merkez konumunda olmuştur. Tarihin en eski ticari yollarına sahip olan Afşin-Efsus bu durumun doğal bir sonucu olarak birçok kültür ve medeniyetlere ev sahipliği yapmıştır. Höyükleri gibi büyük harabeler başta gelmek üzere, birçok Büyük ve küçük höyük ihtiva etmektedir. Eski çağlarda bu bölgenin en meşhur ve en büyük şehri, bugün Afşin adı ile teşkil edilen ilçenin merkezi olan Efsus ‘un bulunduğu mevkide enkazı bulunan Arabissos şehri idi
ARAŞTIRMACI YAZAR
MUSTAFA KÖŞ
AFŞİN KENT KONSEYİ TARİHİ ARAŞTIRMALAR BÖLÜM BAŞKANI
KAYNAKLAR:
Anadolu Akdeniz’i Arkeoloji Haberleri Suna İnan KIRAÇ Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü
Anadolu Akdeniz’i 2010 Yılı Yüzey Araştırması Meltem DOĞAN ALPARLAN-Metin ALPARLAN
Dr. Mehmet Saat BAL' KAHRMAMARAŞ İLİNDE BAZI YER ADLARININ TARİHÎ KÖKENİ