EFSUS BÖLGESİ ŞEHİRLERİ

Yer adları bir bölgenin veya bütün bir ülkenin tarihini aydınlatan önemli kaynaklardan biridir. Yer adları da diğer tarihi kaynaklar gibi çok önemli ve kendine özgü bilgileri bize ulaştırır.Türkiye'de günümüzde kullandığımız yer adlarının bazıları Türklerden önce Anadolu'ya hâkim olan devletlere dayanır. M.Ö. 4000 yılında kurulmuş Arpasus-Arabissos-Efsus-Yarpuz-Ortaniyabet-Afşin şehrinde geziyoruz. Afşin’in her tarafından tarih fışkırmaktadır. Özellikle Orta çağda Afşin Roma İmparatoru Konstantinos II (M.S. 641-668), Abbasi Halifesi Mehdi (M.S. 779-780) , Anadolu Selçuklu sultanlarından I Kılıç Aslan (1105) , I Mesud (1144) , II Kılıç Aslan (1144-1165) ,Alâeddin Keykubat (1234) , Memluk Sultanı Zahir Baybars (1277) ,İlhanlı Hükümdarı Abaka Han (1281) ve Osmanlı Hükümdarlarından Yıldırım Bayezıd (1399) , Yavuz Sultan Selim (1514-1516) Osmanlı Padişahlarından Yavuz Sultan Selim 1515 yılında Afşin’in Ördek Köyünde Dulkadiroğlu Alaüddevle Bozkurt Beyin Ordusunu yenmiştir. Kanuni Sultan Süleyman (1520-1540) gibi birçok önemli şahsiyet Afşin'e çok büyük önem vermişlerdir. Efsus şehrini güneyden ve batıdan Anti Toros dağlarının kolu olan yüksekliği 3000 metreyi bulan Binboğa ve Berut dağları çevrelemektedir. Deniz seviyesinden 1240 metre yüksekte bulunan Efsus'un kuzey ve doğu yönlerinde geniş ovalar bulunmaktadır. Ovaları Ceyhan, Hurman, Söğüdü ve Göksün ırmak ve çayları sulamaktadır. Efsus Rum diyarında, yani Anadolu'da bulunan önemli bir şehirdir. Burada Yakubiye mezhebine bağlı piskoposların dini merkezi bulunmaktadır., Afşin'de Hititler ve Komegenler devrine ait Tilhöyük, Karaelbistan, Ozanhöyük, Karahöyük, Çavlıhan, Telafşin, Mehre, Huni ve Efsus höyükleri gibi harabeler bulunmaktadır.Efsus-Afşin Bölgesinin Höyükleri: Kara- Elbistan (yani eski Elbistan), İzkaftil (İğde) Kara-Öyük (Karahüyük),Çavlı-Han (Çoğulhan),Tel-Afşin-Tıl-Afşin (höyüklü),Til (Akbayır), Yarbus-Yarpuz-Efsus (Afşin), Hunu (Arıtaş) Lorşun (Altunelma), Tantaris (Tanır), Evzaniye (Ozanöyük-Doğan), Karagöz Köyü Tedevin Höyük,Karagöz köyü Çebikçil höyüğü,Karagöz köyü Vezir höyüğü, (Arıstıl-Bakraç), Kaşanlı, Malap (Bakış), Sevdilli, kabaağaç ve Celeği (Ekinözü), Afşin Emirli Köyü Karaya dağı höyüğü, Afşin Alimpınar Köyü Höyüğü, Afşin Fidanlığı Atlas Höyüğü, Afşin atlas suyu Höyüğü, Afşin Deveboynu Köyü.Afşin Emirilyas köyü Höyüğü,Afşin Çobanbeyli höyüğü ,Altaş Höyük,Kuşkayası Köyü,Türksevin köyü Höyüğü, Kızılhöyük,Afşin Çöte Höyüğü,Afşin Maravuz(Dağlıca)Maragos Höyüğü bulunmaktadır. Afşin Çöte Höyüğünden çıkartılan Hititlere ait tarihi küpler Afşin Atatürk parkın sergilenmektedir. Efsus-Afşin Hititler döneminin üstün kıymette bir merkezi idi. Delaporte “Les Hittites “ adlı Kitabında Etiler devrinin büyük sitelerinden ve büyük yollarından bilgiler verir.Afşin-Efsus Bölgesinde bulunan Höyükler Efsus Bölgesinin eski yerleşim yerlerinin Medeniyet yerleridir.Bu Höyükler birer site devleti olarak başkentleri Efsus şehri idi.Aramissos Hisarı (Küçük Atlasta bulunan ) Afşin kazasının (Arabissos Hisarı) , Afşin’in Emirilyas köyünde bulunan (Amira Kasabası Hisarı), Afşin Hüyüklü köyünde bulunan(Tel –Thampson Hisarı) Afşin kazasının merkezinde bulunan Orta çağ Hisarı ve Afşin kazasının Arıtaş-Hunu kasabasında bulunan (Khonies Hisarı) ve (Khonion, Honin –Hunu Hisarı) Afşin kazası bir Höyükler ve Kaleler şehri olduğu gibi aynı zamanda bir Hisarlar şehridir. Höyükleri gibi büyük harabeler başta gelmek üzere, birçok küçük höyük ihtiva etmektedir. Eski çağlarda bu bölgenin en meşhur ve en büyük şehri, bugün Afşin adı ile teşkil edilen ilçenin merkezi olan Efsus ‘un bulunduğu mevkide enkazı bulunan Arabisus şehri idi .Eski çağlardan beri Afşin, yörenin en büyük yerleşim merkezi olmuştur. Huni, Tanır, Elbistan, Hurman şehirlerinde yaşayan halk burada büyük bir nüfus yoğunluğu oluşturmuştur. Ashab-ı Kehf gençlerinin yaşadığı şehir Efsus'un adı Etiler döneminde Arpasus, Romalılar döneminde Arabisos ve Bizanslılar döneminde Arabisus, Selçuklular döneminde Arabissos,İslam kaynaklarında ise Efsus olarak belirtilmiştir. Efsus'un adını Ebsus olarak zikredenler de bulunmaktadır. İbni Bibi, I. Sultan Alaaddin Keykubad tarafından Gögonya (Karahisar=Yeşilhissar) Melik Muzafferüddin'in elinden alındığını, Şam hududunda bulunan Rumman nahiyesi, Kalinin nehri, Ashab-ı Kehf'in bulunduğunu, Arbasus (Efsus) şehrinin Dakyanus'un makam ve yaşadığı yer olduğunu belirtmektedir. Afşin'de Hititler ve Komegenler devrine ait Tilhöyük, Karaelbistan, Ozanhöyük, Karahöyük, Çavlıhan, Telafşin, Mehre, Huni ve Efsus höyükleri gibi harabeler bulunmaktadır. Afşin Bölgesinin Höyükleri Kara Elbistan (yani eski Elbistan),İzkaftil(İğde),Kara-Öyük (Karahüyük),Türksevin köyü Höyüğü,Çavlı-Han (Çoğulhan),Tel-Afşin-Tıl-Afşin (höyüklü),Til (Akbayır), Yarbus-Yarpuz-Efsus (Afşin), Hunu (Arıtaş) Lorşun (Altunelma), Tantaris (Tanır), Evzaniye (Ozanöyük-Doğan), Karagöz Köyü Tedevin Höyük,Karagöz köyü Çebikçil höyüğü,Karagöz köyü Vezir höyüğü, (Arıstıl-Bakraç), Kaşanlı, Malap (Bakış), Sevdilli, kabaağaç ve Celeği (Ekinözü), Afşin Emirli Köyü Karaya dağı höyüğü, Afşin Alimpınar Köyü Höyüğü, Afşin Fidanlığı Atlas Höyüğü, Afşin atlas suyu Höyüğü, Afşin Deveboynu Köyü ,Altaş Höyük,Kuşkayası Köyü Kızılhöyük ,Afşin Maravuz(Dağlıca) Maragos höyükleri bulunmaktadır. Afşin-Efsus Bölgesinin önemli şehirleri şöyle oluşmaktaydı. Karagöz Köyünde bulunan Tedevin, Çebikçil, Vezir Höyüğü, Lala dağı höyüğü ile Afşin Kaşanlı köyünde bulunan Kaşanlı Höyüğü ile Kızoğlan kayası , Tanır kasabasında bulunan Yassı höyük, Maltepe höyükleri, Afşin ortaklı Köyü (Orta Niyabet Nahiyesi Mehre höyüğü, Efsus –Afşin Şehir merkezinde bulunan Efsus höyüğü, Lorşun höyüğü, Arıtaş Kasabası Höyüğü Efsus Bölgesinin en önemli şehirleriydi.Hunu Arıtaş Höyüğünden çıkartılan Maraş Aslanı olarak İstanbul Şark Eserleri müzesindeyken tekrar Kahramanmaraş Müzesine getirilen üzerinde Hititçe Hiyograf yazı bulunan Maraş Aslanı Afşin Arıtaş höyüğünden çıkartılmıştır.Maraş Aslanının Afşin Arıtaş höyüğünden çıkartıldığı üzerine yazılmalıdır.Ayrıca yine Kahramanmaraş Müzesinde Taş eserler salonunda bulunan Roma dönemine ait Mermer olan biri kadın diğeri Erkek heykellerin Afşin Göz pınarından çıkartıldığı üzerine yazılmalıdır. Höyükler Efsus-Afşin bölgesinde kurulmuş önemli şehirlerdir. Afşin eski bir yerleşim yeridir. Afşin diğer yer adlarının tersine birbiri ile çok da ilgili olmayan farklı adlar almıştır. Afşin Bizans döneminde Arabissos adını taşıyordu. Anna Komnena, Aramisos ABÛ'L-FARAC da bu yerden Arbisos şeklinde bahseder. İBN-İ BÎBÎ, Afşin'i Erbisus adıyla anar. Arabissos ismi Erbisus ve zamanla Efsus'a dönüşmüştür. Honigmann ise bu ismin Ermenice Arap'su şeklinde telaffuz edildiğini belirtir. Osmanlı Devleti zamanında Efsus ismi kullanılmıştır. Halk arasında bugünde unutulmayan diğer ismi yarpuz’dur. Efsus ismi Cumhuriyet döneminde Afşin olarak değiştirilmiştir. Efsus'a Ünlü Türk komutanı Afşin'in adının verilmesinde Mükrimin Halil YINANÇ'ın büyük etkisi olmuştur. Ali Sevim, Maraş Tahrir defterlerinde de kayıtlı bulunan Afşin tepesinin (Tel-Afşin)Afşin Bey'in burada karargâh kurmuş olmasıyla ilgili olduğunu belirtir. Anna Komnena, Afşin'in bugünkü yerinde Tel Khampson hisarının olduğundan bahseder. Bu bilgi de bize Tel-Afşin adının kökeninin Bizans'a veya daha öncesine dayandığını gösterir. Kuvvetle muhtemel Tel Khampson adındaki Tel (Tıl veya Til)) hecesi muhafaza olmuş, Khampson kelimesi yeri ne ise Afşin getirilerek Tel-Afşin şeklinde isim Türkleştirilmiştir. Afşin’de ilk yerleşim neolitik çağda başladığı, bölgede yapılan yüzey araştırmalarından anlaşılmaktadır. Bunu izleyen Kalkolitik, Eski Tunç, Hitit Frig, Helenistik, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı Dönemleri sıralanabilir. Afşin’in çevresinde bulunan höyüklerden elde edilen küp ve tarihi eserler Hitit yerleşimini kanıtlamaktadır. Afşin-Efsus, coğrafi ve jeopolitik konumunun doğal bir sonucu olarak, tarihin ilk döneminden itibaren önemli ticaret yollarının geçtiği bir merkez konumunda olmuştur. Tarihin en eski ticari yollarına sahip olan Afşin-Efsus bu durumun doğal bir sonucu olarak birçok kültür ve medeniyetlere ev sahipliği yapmıştır.

ARAŞTIRMACI YAZAR
MUSTAFA KÖŞ
AFŞİN KENT KONSEYİ TARİHİ ARAŞTIRMALAR BÖLÜM BAŞKANI
KAYNAKLAR:
PROF. DR.AHMET EYİCİL AFŞİN ASHAB-I KEHF
Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri Suna İnan KIRAÇ Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü
Dr. Mehmet Saat BAL' KAHRMAMARAŞ İLİNDE BAZI YER ADLARININ TARİHÎ KÖKENİ