AFŞİN KALESİ (YARPUZ-EFSUS HÖYÜĞÜ KALESİ)
Afşin Ovası eski çağlardan intikal eden tarihi şehirlerin enkazı ile höyükler ve Tümülüslerle doludur. Afşin’de bulunan höyüklerin inceleme raporuna göre M.Ö.4000 yıla tarihlenen Post-Hitit (Ön Hitit) devrinden başlayarak zamanımıza kadar gelmiş olan bu höyükler, Afşin-Efsus Tarihinin birer sessiz şahitleridir. Orta Anadolu höyüklerinde neolitik, (M.Ö. yaklaşık 10.000 yıl öncesinden başlayan çağ) kalkotik(M.Ö. yaklaşık 5000–3000 yılları arasına tarihlenir) ve tunç çağı(Anadolu ve Trakya'da yaklaşık M.Ö. 3000–2000 yılları arasına tarihlendirilir) İlk Tunç Çağı, dönemlerine ait yerleşmelerinin üzerinde, Hatti,Hitit, Asur, Frig, Roma, Bizans, Makedonyalılar, Persler, Selçuklu ve Osmanlı yerleşimleri görülebilir. Hatta modern yerleşmelerin bir kısmı da höyükler üzerinde kuruludur. Anadolu ‘da yaklaşık 20.000 höyük bulunduğu tahmin edilmektedir. Bu ansiklopedik bilgilerden sonra Efsus-Afşin Ovası’nın höyüklerini bakalım. Kahramanmaraş İlimizde toplam 54 adet höyük tespit edilmiştir. Kahramanmaraş İlimizde tespit edilen 54 adet höyüğün 30 âdeti Efsus-Afşin şehrimizde bulunmaktadır. Afşin Ovasının tarihi ve iskân tarihi bakımından önemi üzerinde daima durulmuştur. M.Ö.4000 itibaren iskân edilmiş olduğunu gösteren Hüyüklerin(Höyük) sayısı az değildir. Bu Höyükler herhangi bir yapıdan çok belli başlı sitelerin yıkıntıları üzerinde öbeklendiğini gösterir. Zamanla medeniyetler ilerledikçe bu büklerde birer site(şehir) kuruldu. Başta Hatti ve Hitit(Eti)’ler olmak üzere Asurlular, Frigyalılar, Lidyalılar, Medler, Persler, Kommengen(Kumagen) Makedonyalılar, Romalılar, Bizanslılar Araplar ve daha sonraki dönemlerde Türk devletlerine (Selçuklar, Danişmentliler, Memluklular, Dulkadirliler ve Osmanlılara) zamanın en parlak medeniyetlerine ev sahipliği yapmışlardır. Halk arasında “Efsus-Yarpuz-Afşin Kalesi” adı ile bilinen, Afşin İlçesinin merkezi sınırları içerinde bulunan yapının, tarihçesine katkıda bulunmak bu çalışmanın amacıdır. Türkiye Arkeoloji yerleşmesi projesine göre Afşin/Yarpuz-Höyüğü kalesinin rakımı 1300 metredir. Afşin Höyüğünün üzerinde Roma- Bizans dönemine ait Kale kalıntısı günümüze dek gelmiştir. Afşin kalesi bir eski çağ ve Ortaçağ eseri olduğu araştırmalarda ortaya çıkmıştır. Afşin ve çevresi ilk ve orta çağda ticaret yollarının üzerinde bulunan bir yerleşim yeridir. Afşin-Efsus ovasında toplam 12 adet kale tespit edilmiştir.Efsus –Afşin Şehrinde bulunan kaleler
1-Hurman-Rumman (Marabuz) Kalesi.
2-Efsus-Afşin Kalesi.
3-Kerevin süt pişiren kalesi.
4-Afşin İkiz Tepe Kalesi.
5-Afşin-Emirilyas Köyü Kalesi.
6-Afşin-Tilafşin (Hüyüklü) Kalesi.
7-Afşin –Arıtaş (Hunu ) Kalesi.
8-Afşin –Karagöz köyü Lale Tepe Kalesi.
9-Afşin-Söğütderesi-Yastık Kale
10-Afşin-Mehre (Ortaklı) köyü Kalesi.
11-Afşin-Kabaağaç köyü kalesi
12-Afşin Söğütderesi-kütük(Kötü) kale
Bilindiği gibi, kaleler genellikle yol kavşağı, önemli bir güzergâh üzerinde anayol, geçit, dağlar arasında boğaz, vb. yerlerde arazinin doğal özelliklerini de kullanarak inşa edilmişlerdir. Afşin ovasına olan hâkim topoğrafik konumu ile bu tanıma uyan Afşin-Efsus-Yarpuz kalesi, aynı zamanda tarihte çok önemli bir yol kavşağını da kontrol etmektedir. Yörenin eski çağ ile orta çağın , eski şehri ve merkezi Afşin’dir. Kalelerin sayısı açısından tartışılmaz bir üne sahip olan Andırın-Afşin şehirleri eşsiz ve zengin değerlere sahip aynı zamanda birer kaleler şehridir. Efsus-Afşin Bölgesinin Höyükleri: Kara- Elbistan (yani eski Elbistan), İzkaftil (İğde) Kara Öyük (Karahüyük),Çavlı-Han (Çoğulhan),Tel-Afşin-Tıl-Afşin (höyüklü),Til (Akbayır), Yarbus-Yarpuz-Efsus (Afşin), Hunu (Arıtaş) Lorşun (Altunelma), Tantaris (Tanır), Evzaniye (Ozanöyük-Doğan), Karagöz Köyü Tedevin Höyük,Karagöz köyü Çebikçil höyüğü,Karagöz köyü Vezir höyüğü, (Arıstıl-Bakraç), Kaşanlı, Malap (Bakış), Sevdilli, kabaağaç ve Celeği (Ekinözü), Afşin Emirli Köyü Karaya dağı höyüğü, Afşin Alimpınar Köyü Höyüğü, Afşin Fidanlığı Atlas Höyüğü, Afşin atlas suyu Höyüğü, Afşin Deveboynu Köyü Höyüğü,Afşin Türksevin Köyü Höyüğü.Afşin Emirilyas köyü Höyüğü,Afşin Çobanbeyli höyüğü ,Altaş Höyük,Kuşkayası Köyü Kızılhöyük,Afşin Çöte,Türksevin Köyü höyüğü, Maravuz (Dağlıca) Maragos Höyüğü bunların hepsi Afşin’imizin sahip olduğu uygarlıkların güzelliklerdir. Afşin ve çevresi ilk ve orta çağda ticaret yollarının üzerinde bulunmaktaydı, aynı zamanda ordu yollarının üzerinde bunuyordu. Bu sebeple Afşin il ve orta çağdan bu yana çok önemli bir konumda bulunmaktaydı. Eski Çağda bu bölgenin en meşhur ve büyük şehri ve Başkenti bu gün Afşin adı ile teşkil edilen İlçenin merkezi olan Efsus-Arabissos şehri idi.Bizans İmparatoru Alexios Komnenos ile Bhermund arasında 1108 yılında yapılan anlaşmaya göre sözde Bohermunda bırakılan yerler Afşin Efsus-Yarpuz havalisi Orta çağ Süryani , Ermeni ve Arap kaynaklarında Cahan bölgesi olarak adlandırılmıştır. Bölgenin en eski Şehri Arabisos olarak bilinen bu günkü Afşin-Yarpuz kazasının merkezindeki Efsus şehri idi. Bu şehir VI yüzyılda meydana gelen iki deprem sonu harap oldu. Aramissos Hisarı (Küçük Atlasta bulunan ) Afşin kazasının (Arabissos Hisarı) , Afşin'in Emirilyas köyünde bulunan (Amira Kasabası Hisarı), Afşin Hüyüklü köyünde bulunan(Tel Thampson Hisarı) Afşin kazasının merkezinde bulunan Orta çağ Hisarı ve Afşin kazasının Arıtaş-Hunu kasabasında bulunan (Khonies Hisarı) ve (Khonion, Honin Hunu Hisarı) Afşin kazası bir Kaleler şehri olduğu gibi aynı zamanda bir Hisarlar şehridir. Eskiçağ ‘da bu bölgenin en meşhur ve büyük şehri, bugün Afşin adı ile tesis edilen ilçenin merkezinde hala harabeleri bulunan Arabissos (Efsûs-Afşin) şehridir. Afşin ve çevresi ilk ve orta çağda ticaret yollarının üzerinde bulunmaktaydı, aynı zamanda ordu yollarının üzerinde bunuyordu. Bu sebeple Afşin il ve orta çağdan bu yana çok önemli bir konumda bulunmaktaydı. Geçen bu süre içerisinde Afşin birçok isim değiştirdi bunlar; Kipsuma, Arabisos, Telhamsun, Efsus, Yarpuz ve son olarak da Afşin adını almış ve günümüze kadar ulaşmıştır bu isim. Bu bölgeye Afşin adında Türk komutanı gelmiştir. Biri Abbasi Halifesi zamanında Afşin Bey bu bölgeyi fethetmiştir. İkinci Afşin Bey ise Sultan Alparslan zamanında Kayseri bölgesinden gelip gene burayı fethetmiştir. Bundan dolayı Afşin ismi ilçemize verilmiştir. Afşin Kalesinin muhtelif yerlerinde altı adet su kuyusunun bulunmaktadır. Ayrıca kalenin muhtelif yerlerinde tarihi Roma ve Bizans dönemine ait mozaiklerin olduğu tespit edilmiştir. Afşin kalesinin etrafında eskiden kalma kale sur kalıntılarının üzeri zamanla toprakla kapatılmıştır.2001 yılında Türkiye Arkeoloji yerleşmesi projesine alınmış olup Kalede bulunan kale kalıntısı Höyükte kazı çalışması yapılmamıştır. Kalenin kapısı dişçi Yusuf DEMİR’İN üç katlı binasının arka tarafında bulunan evin yanında kantarmalı yapıda Roma-Bizans sanatını gösterir yapıda olduğu Ömer AKKAYA tarafından ve kalede daha önce evi bulunan vatandaşların anlattığı ifadeden anlaşılmaktadır. Efsus-Afşin şehrinin Doğu ile Batıyı birleştiren, Güney ile Kuzeyi birleştiren Roma yolunun Afşin-Efsus şehrinden geçtiğini Dr Ramsayın Anadolu coğrafyası adlı kitabından Roma kral yolları notlarında özellikle belirtilmektedir. Afşin Kalesi ile birlikte Tarihi Afşin Hurman Kalesine sahip çıkıp uçmakta olan kalemizi bir an önce Restore edilerek kurtaralım.
ARAŞTIRMACI YAZAR
MUSTAFA KÖŞ
AFŞİN KENT KONSEYİ TARİHİ ARAŞTIRMALAR BÖLÜM BAŞKANI
KAYNAKLAR
Ali AFŞAROĞLU Eshab-ı kehf ve Rakıym adlı eser
Prof. Dr. Faruk SÜMER Eshabül- Kehf Yedi uyurlar
Prof Dr. Mehmet ÖZKARCI Kültür varlıkları Envanteri
1324 Yılı Halep Vilayet salnameleri
Afşin’e ait çeşitli Makaleler.
CAN AKGÜÇ TARİH COĞRAFYA
