Afşin’de Asri Mektebin Kuruluşu ve Elbistanlı ve Afşinli İlk Muallimler

Ashab-ı Kehf Külliyesindeki yaklaşık 600 yıl öğretim veren medresede hangi ders kitapları okutuldu? Bu kitaplar ders veren hocalara mı aitti? Vakıf belgelerinde isimleri geçen medrese hocalarının dışında başka hangi hocalar vardı? Hangi dönemde kaç öğrenci icazet aldı (mezun edildi)? Döneminde ünlenen Efsus’lu (Yarpuz) bir ya da birkaç bilgin yetişti mi? Bunlara ilişkin ne bir belge, ne de bir kanıtın olmayışı geçmişin bilim ve kültür adına İstanbul ve çevresindeki büyük illerle Anadolu’daki bazı büyük vilayetlerin dışında pek bir şey oluşturduğuna inanmak oldukça zorlaşıyor. Ya da belli bir dönemde bir kültürel sam rüzgârı estirilerek tüm bu evrakı müsbite elden çıkarıldı. Hala da çıkarmaya devam etmiyor muyuz?

Afşinde İlk Asri Mektebin Kuruluşu

Sultan II. Abdulhamid iktidarının otuz yıllık saltanatının ortalarında asrileşme faaliyetleri çerçevesinde eğitime de büyük önem verip her şehirde bir idadi, her kasabada rüştiye her nahiyede de bir sıbyan mektebi açtırmıştır. Afşin’de  asri mektep anlamındaki ilkokul Efsus İlk Mektebi adıyla 1905 yılında açılmış ve Ulu Camii’nin  müştemilatı içindeki hücre adı verilen birkaç odalı binada öğrenim görmüştür. 1915 yılında Tehcir sonucunda Ermeni yurttaşların ayrılmasından sonra da ilkmektep binası olarak Kale dibindeki Okkuoğlu adlı Ermeni yurttaşın evi hizmet görmüştür. 1933-1934 Öğretim yılında da ‘kışla’ adıyla anılan çatısı sonradan onarılan taş bir binada eğitim ve öğretime başladığı bilgisi hemşerilerimizin büyüklerinden duydukları bilgilerle doğrulanmaktadır. (Ömer Özsoy-İsmail Yanar-Mithat Berberoğlu).

Afşin Bey İlkokulunun adı Efsus İlkMektebiydi. Bu mektebin taş binası aslında 1895’te Askeri Kışla idi. Kışla’ adı verilen bu taş bina, Sultan Abdülaziz döneminde 1865-1867 yılları arasında Çukurova’daki konar-göçerlerin ve aşiretlerin yerleşik hayata geçirilmesi döneminde yapılmış bir bina olması kuvvetle muhtemeldir. Çünkü başında Derviş ve Ahmet Cevdet Paşaların bulunduğu Fırka-i Islahiye Ordusunun ortaklaşa uyguladıklarıyörüklerin iskanı projesi içinde bazı aşiret reislerinin yerleşik hayata geçişten memnuniyetlerinin ifadesi olarak yerleştikleri beldelere askerlerin barınması için kışlalar yaptırmışlardır. (BA., 1284 (1868)  N   02  1  28 3,  1 Temmuz 1284/1868. “Rahmetli babam Kız Ali Efendi Hoca Kayseri’de Medresede okumuştur. Kayseri’de mütedeyyin insanlar kendisine çok ilgi gösterip iltifat ederlerdi. Babam, Efsus’a geldikten sonra daha önceleri Kışla olarak kullanılan taş binanın üzeri çatıyla kapatılarak İlk Mektep olarak kullanılması için onarımına önayak oldu”. Şükrü Özcan, 1923 Afşin doğ.

Bu taş binanın kışla olarak kullanıldığına ilişkin elimizde OAB mevcuttur. 1895 yılında İkinci Ordu-yıHumayun'a mensup RedifYirmibeşinciKarahisar Alayı Mira1aylığına Redif YirmisekizinciEfsus Alayı Kaymakamı Yusuf Ziya Bey'in terfian tayin edildiğini belirten (BA.,  1311 (1895)   L   17   1) nolubu belgeden o dönemde Efsus’ta 28. Efsus Alayının olduğunu öğreniyoruz. Redif sözcüğü, daha sonra, arkadan gelen anlamındadır. Terim anlamı ise, Osmanlı Devleti’nin son döneminde, 14 yıl süren, gerektiğinde, silahaltına alınacak askerlerin ihtiyatlık devresini belirleyen askerlik durumu. Redif sözcüğü, ‘Kışlanın önünde redif sesi var’ diye bizim Türkülerimize de girmiştir.

Efsus’tan Yusuf Ziya Beyin ayrılmasından sonra muhtemelen bu 28. Efus Alayı işlevini bitirmiş ve bina savaş yıllarının imkânsızlık ve yoklukları içinde bakımsız kalarak sadece taş duvarları kalmıştır. 1933 yılında onarılarak Efsus İlk MektebiOkkuoğlunun evinden bu binaya taşınarak öğretim yapılmıştır. 1944 yılında Efsus ilçe olup Afşin adını alınca, Afşinbey İlkokulu adını alır. Halen de bu isimle eğitim öğretim faaliyetini sürdürmektedir. Ancak 1975 yılında –askeri kışla olarak yapıldığı ve artık ihtiyaca cevap veremediği için şimdiki betonarme bina yapılmıştır.

Bu tarihlerde Afşin’in çocuklarını okutan ilk öğretmenler Elbistanlı hemşerilerimizdir. Bu bağlamda bilimin ve uygarlığın ışığını Afşin’e ikinci kez kez getirme onuru da Elbistanlı hemşerimiz olan bu öğretmenlere aittir. Afşin’de 1905 yılından itibaren görev yapan öğretmenlerden hatırlanabilenler şu kişilerdir:

1-Mehmet Said Efendi (Said Güneşli) İlçemizde Çakır Hocası adıyla ünlenen Durdu Peköz’ün damadı, Nadir Güneşlinin babası.

2- Mehmet Şakir Bey (Öğrencisi Arıtaşlı Mustafa Türkmen Hunu 1933 doğ.) “Ben okula Arıtaş/Çayırbağı mevkiinde yapılan yeni mektepte başladım. Öğretmenim, Elbistanlı Mehmet Efendi idi. Kendisi çok dindar bir öğretmendi. Hunu’da beş yıl öğretmenlik yaptı, Müslümanlığı ben ondan öğrendim. Gece yatarken dizlerine kement geçirerek yatardı. Bir gün neden böyle yaptığını sorunca, Mustafam, uyurken ayağımı uzatırım da Allah’a asi olmaktan korkuyorum, dedi. En üzüldüğüm şey, seni mezun edemeden gidiyorum, dedi. Abdulbaki ve Samet isimli iki oğlu, Pakize isimli de bir kızı vardı. Hemşerimiz yaklaşık 1940-1945 yıllarında ilkokulu okumuştur.

3- Osman Bey

4- Veysel Bey

5- Übeyit Söylemez:Birkaç dönem Kahramanmaraş Milletvekilliği yapan Ülkü Söylemezoğlu’nun babasıdır.

6- Halis Demirel

7- Cuma Tüten. (Bu Elbistanlı 7 öğretmenin isimleri Yeşil Afşin Gazetesi Yazı İşleri Müdürü Ömer Kösebalaban’ın özel arşivinden alınmıştır.

8- Zeki Bey: Daşoların Mehmet’in kızı olan halam Mesuda ile evlendi. Efsus İlk Mektebinin Kara Zeki lakaplı öğretmeni iken askerde temdit bırakarak subay olduğunu duymuştuk. (Daşoların Abdulkadir Taş, 1929 Afşin doğ.)

Aşağıdaki resim 1927-1928 öğretim yılında Ermeni yurttaş Okkuoğlunun Kalenin dibindeki evinin önünde çekilmiştir. Kapının üzerindeki Osmanlıca yazı Efsus İlk Mektebi 2. ve üçüncü sınıf talebeleri olarak okunmuştur. Fotoğrafta öğretmen Sadi Efendi dışında, çocuklardan sadece Tahsildaroğlu Mehmet Efendi, Memişlerin Nuri, Hacışeriflerin Mevlüt ve Dişçi Süllü Yusuf Demir tanınabilmiştir. Fotoğrafın sağ baştaki yetişkin kişinin mektebin hizmetlisi olup bir hemşerimiz Zıbalilerden olduğunu ancak ismini hatırlayamadığını belirtti.

Afşin’in Yerlisi Olan Öğretmenler

Ökkeş Ertem

Afşin’li ilk öğretmen olması nedeniyle, Ökkeş Ertem’in özgeçmişini onun yeğeni olan hemşerimiz emekli öğretmen Durdu Gürses’ten öğrendik “Babasının adı Geylani idi. Kendisi benim amcamdır. Dedem Kadir’in gözlerinin kör olması nedeniyle soyadımızı, ‘çirkin’ olarak yazdıkları için bizim sülalenin lakabına ‘Çirkinler’, denirdi. Ökkeş amcam, soyadını ‘Ertem’, ben de ‘Gürses’, olarak değiştirdim. Ökkeş Ertem, 1901 ya da 1902 yılında Sivas Muallim Mektebi mezunu olması gerekir. Doğumu da tahminen 1880 olmalıdır. Kendisi Afşin de dahil olmak üzere yurdun çeşitli yerlerinde, görev yaptı.Emekliliğine yakın yıllarında Adıyaman/Besni, Göksun, Kızılcık olmak üzere öğretmenlik yaptıktan sonra 1931-1932 Eğitim-Öğretim yılında emekli oldu. Kendisi iki evliydi. İlk karısı Seyit Mehmet İmamoğlu’nun kız kardeşi Habibe hanımdı. Çocukları: Seyfi, Nazmiye, Zeynep, Latife, ikinci karısı Kanlıalinin Veli’den boşanan Zeytin’li Fatma hanımdır. Bu hanımdan çocukları ise, Kemal (Emekli Albay), Suzi (İnşaat Müh.), Fevzi (Tekniker) dir. Ökkeş Ertem, Diyarbakır’daki oğlu Suzi’nin yanındayken Ekim ayının başında 1971’de vefat etti. Cenazesi Afşin’de bizim kirada oturduğumuz kendi evinden kaldırıldı.[1]

Mustafa Taşkale[2]Efsus’un ilk eğitmenidir. Harf devriminden sonra Latin alfabesini Efsuslulara öğreten eğitmendir.

İhsan Güneş (Fotoğrafçı Celal Güneş’in amcası) 

Mehmet Yener (Başöğretmen) Cevlanlıoğlu İbrahim (Özdemir) Efendinin belediye başkanlığı yaptığı kırklı yıllarda zabıta memurluğu yapan Hayrullah’Yener’in oğludur.[3]

Mehmet Kanat (Spor yorumcusu Kazım Kanat’ın babası)

Ökkeş Karabörk (Öğretmen Mehmet Karabörk’ün babası)

Sadık Aksakal

Ali Yetkin

Mustafa Tıraş (Tıraşların Mevlüt’ün oğlu)

Adil Güzel ve Talat Güzel, Bunların ikisi de Haruniye (Düziçi) Öğretmen Okulu mezunudurlar. “Ben öğretmen okuluna gönderilmeyip ortaokulu Afşin’de bitirdikten sonra Urfa Öğretmen Okulunu, sınavlara dışarıdan girerek öğretmen oldum”.Ahmet Turan Tor, Emekli öğretmen. Hemşerimiz Hasan Kılıç da bu verileri teyit etti.

 
    

1942 yılında Efsus İlkokulunun öğrencileri toplu halde. II. Dünya Savaşı yıllarında dünyadaki genel anlamdaki yoksulluğun bizim ülkemizde de belirgin bir biçimde hissedildiği görülmektedir. Fotoğrafçı Salih Yanar’ın özel arşivinden.

Afşin ve Yöresinde Okullaşma (1905-1960 yılları arası)

II. Abdulhamid Dönemindeki Anadolu’da Okullaşma hamlesi içinde 1905 yılında Efsus’a da bir ilk mektep açılarak bu tarihten itibaren Efsus’ta modern eğitim-öğretim müfredatı uygulanmıştır. Eskiden 1932-1933 yılına Osmanlıca, sonra da latin alfabesiyle öğretim yapılmıştır. Harf Devrimi 1928 yılında yapılmasına rağmen ilçemizde de 1933 yılına kadar sürmüştür. (Bkz. Afşin Bey İlkokulu Kütük Defteri). Çünkü Latin alfabesini doğal olarak öğretmenler de bilmiyorlardı. Harf devriminin yurdun her köşesine yayılması dört beş yılda tamamlanabilmiştir. 

Ulu Caminin medresesinde okuyanlar geleneksel eğitim-öğretim alırken, Tehcirden sonra (1915) Efsus ilkokul binası olarak kullanılan Okkuoğlu adındaki Ermeni yurttaşın evinde ise öğrencilere asri eğitim ve öğretim verilmiştir. 1932-1932 öğretim yılında da daha önce Kışla ismi verilen ve üstü açık bulunan askeri taş bina, üzeri çatıyla kapatılarak Afşin’in modern anlamda bir ilkokula kavuşması sağlanmış ve Latin Alfabesine tam anlamıyla geçilmiştir. Daha sonraki yıllarda Afşin’in çevre köylerinde ve Afşin’in içinde asri mekteplerin açıldığını görüyoruz. Bunlar sırasıyla;

Tanır İlkokulu 1932’de.

Çobanbeyli ve Tarlacık İlkokulları,1938’de.

Türksevin ve Esence İlkokulları 1939’da.

Karagöz İlkokulu 1944’te.

Kaşanlı ve Bakraç İlkokulları, 1946’da.

Yazıbelen İlkokulu, 1949’da.

Kabaağaç İlkokulu, 1952’de.

Yazıbelen (Kabakulak) İlkokulu, 1953’te.

Alemdar, Altunelma, Çomudüz, Alimpınarı ve Nadır İlkokulları 1954’te, 

Atatürk İlkokulu, Erçene, Altaş, Dokuztay ve Büyük Tatlar İlkokulları 1955’te,

Efsus İlkokulu, Emirilyas ve Emirli İlkokulları 1957’de

Namık Kemâl İlkokulu ve Koçovası İlkokulları 1958’de eğitim ve öğretime açılmıştır.

Afşin’de Ortaokul 1944’te eğitim ve öğretime başlamıştır. (Abdullah Seven-Arif Taşkale; Afşin İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü 2006 yılı verilerinden).

Afşin’deki uzun süre Ortaokul olarak hizmet veren taş bina 1943-44 yıllarında Belediye başkanlık binası olarak yapılmış ancak nahiye olan Efsus, ilçe yapılıp Afşin adını alınca Hükümet binası olarak kullanılmıştır. 1949 yılında Afşin’e ilk olarak açılan Ortaokul bu taş binada öğretime başlamıştır.